Ultradźwięki (UD)

Charakterystyka

Ultradźwięki (UD) jest to zabieg zaliczany do fizykoterapii. Nazwa wywodzi się od wykorzystywanych w zabiegu fal dźwiękowych o częstotliwości powyżej 20 000 Hz nazywanych właśnie ultradźwiękami. Są one niesłyszalne dla człowieka (zakres słyszalności człowieka to 16 – 20 000 Hz). W zabiegu tym wykorzystywana jest zdolność fal dźwiękowych do rozchodzenia się w różnych ośrodkach. Najwolniej ultradźwięki rozchodzą się w powietrzu, nieco szybciej w płynach, natomiast najszybciej w ciałach stałych. Jest to związane z przekazywaniem energii napotkanym cząsteczkom, wprawiając je w ruch drgający. Wraz z pokonywaniem kolejnych przeszkód coraz mniej energii dociera do warstw położonych głębiej.

Ciało człowieka ze względu na zróżnicowaną budowę struktur wykazuje różną zdolność do absorpcji (pochłaniania) energii. Najsilniejszą absorpcję obserwuje się w przypadku tkanki kostnej, nieco mniejszą w przypadku tkanki mięśniowej, a najsłabiej absorbuje tkanka tłuszczowa. Tkanki, które zawierają stosunkowo dużą ilość wody wykazują najmniejszą zdolność do pochłaniania energii. Ultradźwięki to zabieg silnie bodźcowy, co oznacza, że wywiera duży wpływ na organizm. Jest on wykonywany na zlecenie lekarza. Ze względu na bardzo dobre efekty terapeutyczne oraz możliwość stosowania tego zabiegu w wielu jednostkach chorobowych ultradźwięki są dostępne w większości placówek fizjoterapeutycznych.

Przygotowanie się do zabiegu

Przed zabiegiem należy wziąć kąpiel oraz dokładnie oczyścić miejsce poddawane zabiegowi. Należy usunąć z niego wszelkie kremy, maści i kosmetyki. Skóra w tej okolicy powinna być pozbawiona uszkodzeń i wyprysków. Pacjent powinien zdjąć metalowe elementy, np. biżuterię z miejsca poddawanego zbiegowi. Należy założyć strój umożliwiający łatwy dostęp do leczonego miejsca. Pozwoli to na sprawne wykonanie zabiegu oraz przeprowadzenie go w przyjemnej atmosferze. W przypadku nadmiernego owłosienia okolicy poddawanej zabiegowi zaleca się przeprowadzenie w tym miejscu depilacji. Dzięki temu zabieg będzie bardziej skuteczny, gdyż głowica będzie przylegała bezpośrednio do skóry.

Metodyka wykonania zabiegu

Ultradźwięki są generowane przez specjalną głowicę, przyłączoną do aparatu. Prąd płynący z aparatu do głowicy wywołuje drgania znajdującego się w niej kryształu np. krzemu lub tytanu baru, generując ultradźwięki o takiej samej częstotliwości. Aby były one przekazane w głąb tkanek, głowica musi całą swoją powierzchnią przylegać do ciała pacjenta. W celu bezpiecznego przekazywania ultradźwięków, stosuje się tak zwaną substancję sprzęgającą umieszczaną między głowicą, a skórą pacjenta. Najczęściej wykorzystuje się do tego celu różnego rodzaju żele np. przeznaczone do USG. Możliwe jest również stosowanie oleju parafinowego czy wazeliny. Opisane powyżej substancje stosuje się do sprzęgania bezpośredniego. Wskazany jest delikatny ucisk głowicy na skórę pacjenta w celu niwelacji możliwości dostania się między te dwie struktury powietrza. W przypadku niektórych okolic ciała, jak np. rąk, stóp, ze względu na ukształtowanie powierzchni nie jest możliwe skuteczne przeprowadzenie zabiegu poprzez bezpośrednie przykładanie głowicy. Stosuje się więc metodę pośrednią. Polega ona na tym, że pacjent umieszcza leczoną okolice ciała w odpowiednim zbiorniku z wodą, a fizjoterapeuta wykonuje w wodzie okrężne ruchy wodoszczelną głowicą w odległości około 2-3 cm od ciała pacjenta. Do tego zabiegu stosuje się wodę odgazowaną. Ważne jest, aby przed rozpoczęciem zabiegu usunąć wszelkie pęcherzyki powietrza ze ścianek naczynia i skóry pacjenta. Metoda ta jest jednak rzadko stosowana w gabinetach fizjoterapeutycznych. Ze względu na sposób prowadzeni głowicy wyróżnia się metodę semistacjonarną i dynamiczną. Pierwsza z nich polega na wykonywaniu bardzo nieznacznych ruchów głowicą na ciele pacjenta. Jest to modyfikacja metody stacjonarnej obecnie już nie stosowanej, która polegała na umieszczeniu głowicy na ciele pacjenta nieruchomo. Najczęściej wykonuje się ultradźwięki metodą dynamiczną. Polega ona na prowadzeniu głowicy ruchami kolistymi lub podłużnymi po leczonej okolicy ciała. Prawidłowo pojedyncze okrążenie głowicą powinno trwać około 2-3 sekund. Od szybkości poruszania głowicą zależy ilość energii dostarczona tkankom. Z racji faktu, iż tkanka kostna pochłania najwięcej energii spośród struktur organizmu nie należy prowadzić głowicy po elementach kości znajdujących się tuż pod skórą, np. rzepka, wyrostek łokciowy, kostka boczna czy przyśrodkowa. Bardzo wrażliwą na ultradźwięki strukturą jest tkanka nerwowa. Z tego względu zabiegu nie stosuje się bezpośrednio na kręgosłup (a tylko wzdłuż niego po bokach w odległości ok. 2-3 cm), w dole podkolanowym, łokciowym oraz ponad 4 kręgiem szyjnym.

Zabieg w zależności od miejsca oraz pożądanego efektu terapeutycznego można przeprowadzać bezpośrednio nad okolicą, w której umiejscowiony jest proces chorobowy, a także:

• Segmentowo-przykręgosłupowo – efekt osiągany pośrednio poprzez działanie na korzenie nerwów unerwiających narząd lub okolicę objętą procesem chorobowym;
• Nadźwiękawianie punktów spustowych (miejsce w obrębie brzuśca mięśnia lub powięzi, wywołujące ból i tkliwość podczas nacisku);
• Nadźwiękawianie w punktach akupunkturowych;
• Neuroterapeutyczny schemat nadźwiękawiania, czyli forma masażu ultradźwiękowego tkanki łącznej;
• Nadźwiękawianie stref skórnych Heada – w strefach tych odczuwany jest ból związany ze stanem chorobowym odpowiedniego narządu wewnętrznego.

Ultradźwięki nie generują żadnych odczuć dla pacjenta w czasie zabiegu. Pacjent powinien przyjąć wygodną pozycję ciała, tak aby okolica poddawana zabiegowi była łatwo dostępna oraz aby osiągnąć maksymalne rozluźnienie lub rozciągnięcie mięśni. Po nałożeniu na skórę pacjenta substancji sprzęgającej oraz przyłożeniu głowicy, fizjoterapeuta ustawia odpowiednie parametry i rozpoczyna zabieg. Po zabiegu należy oczyścić skórę z użytej substancji i osuszyć ją. Aby zwiększyć efektywność ultradźwięków można przed zabiegiem zastosować zabieg z zakresu ciepłolecznictwa np. okłady parafinowe. Natomiast po ultradźwiękach wskazana jest kinezyterapia.

Dawkowanie

Dawkowanie ultradźwięków zależy od wielu czynników, a do najważniejszych należą:

• Rodzaj schodzenia oraz stopień jego nasilenia;
• Okolica poddawana zabiegowi;
• Indywidualna tolerancja na ultradźwięki;
• Metody nadźwiękawiania;
• Częstotliwości ultradźwięków;
• Pola powierzchni głowicy;
• Pola powierzchni okolicy poddawanej zabiegowi;
• Czasu nadźwiękawiania.

Częstotliwość zastosowana podczas zabiegu uzależniona jest od głębokości na jakiej chce się uzyskać efekty terapeutyczne. Wysokie częstotliwości (>2 400 kHz) wywołują działanie w płytkich warstwach skóry, natomiast niższe np. 800 kHz przenikają do 3 cm (średnia głębokość połówkowa). Natężenie fali określa się w watach na cm² głowicy [W/cm²]. Maksymalna dawka lecznicza wynosi 2 W/cm². Z reguły stosuje się jednak niższe dawki. Czas trwania zabiegu waha się między 1-15 minut. Seria składa się z 10 zabiegów w schorzeniach przewlekłych lub 6 i mniej w stanach ostrych. Ultradźwięki wykonywane są codziennie, jednak niekiedy zaleca się jedno- lub dwudniową przerwę. Następną serię zabiegów można wykonać po około 3 miesiącach.

Działanie ultradźwięków na organizm

Ultradźwięki wywołują w organizmie zmiany, które można podzielić na pierwotne i wtórne. Do zmian pierwotnych zalicza się te występujące w okolicy poddawanej zabiegowi podczas jego wykonywania. Natomiast zmiany wtórne to odpowiedź układowa lub ogólnoustrojowa. Na skutek specyfiki działania ultradźwięków dochodzi do tzw. wewnętrznego masażu tkankowego. Jest to spowodowane tym, że fale ultradźwiękowe działają na cząsteczki naprzemiennie je ściskając i rozciągając, wprawiając je w ruch przypominający masowanie. Dzięki temu zmniejszają napięcie mięśni i wpływają na odprężenie organizmu. Kolejnym efektem wywoływanym przez ultradźwięki jest efekt termiczny. To zjawisko ma również związek z drgającym ruchem cząsteczek. Efekt termiczny jest różny dla różnych tkanek. Największy występuje w strukturach pochłaniających najwięcej energii, czyli w tkance kostnej, natomiast najmniejszy efekt obserwuje się w tkankach zawierających duże ilości wody i tkance tłuszczowej. Z tego względu największy efekt cieplny obserwuje się w takich strukturach jak: torebki stawowe, maź stawowa, więzadła. Warto zaznaczyć, że tkanka tłuszczowa bardzo słabo pochłania energię, dzięki czemu ultradźwięki mogą wpływać na tkanki głębiej położone nawet poprzez warstwę tłuszczu. Ultradźwięki powodują terapeutyczne przegrzanie tkanek. Wpływają przez to na przyspieszenie przemiany materii i gojenie ran. Jednocześnie zwiększają dyfuzję (przechodzenie przez błony biologiczne) niektórych substancji, a także przyspieszają procesy biochemiczne w komórkach. Obserwuje się działanie przeciwbólowe ultradźwięków. Ma to związek z przyspieszeniem mikrokrążenia w tkankach, ich lepszym dotlenieniem oraz szybkim usuwaniem zbędnych produktów przemiany materii. Ultradźwięki przynoszą korzystne efekty w stosowaniu ich na blizny oraz stany po urazach mięśni i torebek stawowych. Ma na to wpływ pobudzenie syntezy kolagenu i poprawa jego sprężystości, a przez to zwiększenie rozciągliwości tkanki łącznej. Dzięki wtórnym zmianom wywołanym przez ultradźwięki możliwe jest zastosowanie zabiegu niekoniecznie w miejscu występowania schorzenia. Mowa tu o nadźwiękawianiu korzeni nerwów odpowiedzialnych za unerwienie leczonego docelowo obszaru lub narządu wewnętrznego. Działając w ten sposób na podstawie odruchu wywoływana jest pożądana odpowiedź docelowej struktury, w której umiejscowione są zmiany chorobowe. Niestety zastosowanie zbyt dużej dawki ultradźwięków może prowadzić do niekorzystnych zjawisk, np. kawitacji. Polega ono na powstaniu pęcherzyków wewnątrz tkanek, mogących doprowadzić do ich mikrouszkodzeń. Jednak zastosowanie się do reguł ustalonych dla prawidłowego przeprowadzania tego zabiegu zmniejsza ryzyko wystąpienia zjawiska kawitacji do minimum.

Wskazania

Główne wskazania do stosowania ultradźwięków to:

• Zespoły bólowe w chorobach zwyrodnieniowych stawów oraz nerwobólach;
• Zmiany zapalno-zwyrodnieniowe ścięgien (np. ostroga piętowa);
• Zespoły przeciążeniowe mięśni i ścięgien;
• Bóle poamputacyjne;
• Przykurcze ścięgien;
• Bolące blizny.

Przeciwwskazania

Do głównych przeciwwskazań zalicza się:

• Wszczepiony rozrusznik serca;
• Obecność metali w okolicy poddawanej zabiegowi;
• Ciąża;
• Nowotwory;
• Ostre infekcje i stany gorączkowe;
• Zakrzepowe zapalenie żył;
• Wyniszczenie i ciężki stan pacjenta;
• Zaawansowana osteoporoza;
• Nasady kości u dzieci;
• Nieustabilizowane choroby układu krążenia;
• Przerwanie ciągłości tkanek w miejscu poddawanym zabiegowi.

Podsumowanie

Ultradźwięki jest to zabieg często przepisywany przez lekarzy ze względu na wywoływane przez nie pozytywne efekty terapeutyczne. Ich działanie sprowadza się głównie do wewnętrznego mikromasażu tkankowego oraz wywołaniu efektu termicznego. Dzięki temu następuje przegrzanie danej okolicy i zwiększenie przez nią przepływu krwi. Ultradźwięki są wykonywane na zlecenie lekarza. Podczas zabiegu pacjent nie doświadcza wrażeń czuciowych ze strony głowicy (tak jak ma to miejsce w przypadku wykonywania zabiegu z zastosowaniem prądów). Zabieg wykonany zgodnie z ogólnie przyjętymi regułami jest całkowicie bezpieczny. Ultradźwięki są dostępne w większości placówek fizjoterapeutycznych.

Autor:
mgr Monika Olszówka