Drenaż (masaż) limfatyczny - terapia przeciwobrzękowa

Drenaż limfatyczny jest to zabieg, mający na celu poprawę krążenia limfatycznego, a co za tym idzie redukowanie istniejących obrzęków. Drenaż wykonywany może być manualnie lub z wykorzystaniem odpowiedniego sprzętu do terapii przeciwobrzękowej. Zarówno jedno jak i drugie postępowanie ukierunkowane jest na stymulację układu limfatycznego, co objawia się pobudzeniem pracy komórek mięśniowych naczyń limfatycznych, a także tworzeniem się nowych obocznych naczyń. Ważnym aspektem manualnego drenażu limfatycznego jest kolejność opracowywanych struktur. Należy zaczynać od naczyń położnych proksymalnie (ujście do węzłów chłonnych) stopniowo kierując się dystalnie. 

Zabieg drenażu limfatycznego uzupełniany jest o kompresyjne bandażowanie, którego celem jest utrzymanie efektów pod postacią zmniejszonego obrzęku. Równie ważnym elementem postępowania  przeciwobrzękowego jest codzienna terapia ruchowa oraz przestrzeganie zasad profilaktyki przeciwobrzękowej.

Masaż limfatyczny – na czym polega?

Za twórcę drenażu limfatycznego uważa się E. Voddera, który swoje techniki opracował na początku lat 30. Metodyka masażu opiera się przede wszystkim na kombinacji ruchów okrężnych, pompujących, obrotowych oraz pompujących, które wykonywane są z niewielkim naciskiem. Terapeuta wykonuje ruchy zgodnie z przebiegiem naczyń limfatycznych, w kierunku dosercowym. W wyniku drenażu dochodzi do chwilowego odkształcenia tkanek, co przy wielokrotnym powtarzaniu prowadzi do silnego pobudzenia komórek mięśniowych naczyń limfatycznych (pobudzona aktywność utrzymuje się nawet do kilku godzin po zabiegu). Regularnie wykonywany drenaż zwiększa zdolność transportową limfy, a także wspiera tworzenie się nowych, dobrze funkcjonujących naczyń limfatycznych.

Istotą drenażu jest stosowanie go w sposób obszarowy, co oznacza, iż zabieg rozpoczyna się w obszarze ujścia w kącie żylnym, a następnie opracowywane są części położone bardziej peryferyjnie.

Kolejność opracowywanych struktur, na przykładzie kończyny górnej:

1. ujście w kącie żylnym – szyja
2. węzły chłonne pachowe
3. ramię
4. przedramię
5. dłoń

Metodyka masażu limfatycznego opiera się na kilku podstawowych zasadach:

• odpowiednia siła
• odpowiedni rytm
• odpowiedni kierunek
• odpowiednia kolejność opracowywanych struktur

Jak dochodzi do obrzęków?

Obrzęk czyli zastój chłonki w przestrzeni pozakomórkowej oraz w jamach ciałach, może być konsekwencją różnych schorzeń:

• choroby nerek
• choroby serca i układu krążenia
• alergie pokarmowe
• schorzenia przebiegające z zaburzonym wchłanianiem białek
• niewydolność układu limfatycznego

Ze względu na tematykę artykułu, więcej uwagi poświęcimy obrzękom limfatycznym, które są wynikiem zaburzeń w obrębie układu limfatycznego:

• nadmierną produkcją limfy
• usunięciem węzłów chłonnych
• niedrożnością naczyń limfatycznych
• zmniejszeniem ruchu w obrębie małych naczyń limfatycznych (zmniejszona limfangiomotoryka)

Głównym problemem obrzęków jest białko, które nie jest odprowadzane i w związku z tym zalega w tkankach. Zalegające białko przyciąga wodę, co jeszcze bardziej nasila obrzęk, prowadząc w miarę upływu czasu do zwłóknienia. Zwiększona ilość płynów w tkankach uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie  i koło się zamyka.

Wskazania do masażu limfatycznego

• obrzęki limfatyczne
• wysięki
• obrzęki pourazowe
• obrzęki pooperacyjne
• obrzęki tłuszczowe
• zmiany skórne będące wynikiem zaburzenia krążenia limfy
• profilaktyka zakrzepicy żylnej
• profilaktyka przewlekłej niewydolności żylnej
• obrzęki w przebiegu ciąży
• wrodzona oraz nabyta (pourazowa) niewydolność limfatyczna
• chroniczny obrzęk zapalny w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów czy choroby zwyrodnieniowej stawów
• obrzęki w przebiegu cukrzycy (stopa cukrzycowa)
• obrzęki kończyn dolnych o różnej etiologii

Przeciwwskazania do drenażu limfatycznego

• ostre zakrzepice kończy zajętych obrzękiem (ryzyko zatoru płucnego)
• ostre egzemy kończyn dotkniętych obrzękiem
• nowotwory tworzące lokalne przerzuty (drenaż limfatyczny wiąże się wówczas ze zwiększonym ryzykiem rozsiewania komórek nowotworowych w trakcie przepływu limfy)
• ostre bakteryjne zapalenia kończyn dotkniętych obrzękiem
• otwarte rany
• czynna gruźlica płuc
• obrzęki/ wysięki w przebiegu ostrych stanów zapalnych
• guzki niewiadomego pochodzenia
• podwyższona temperatura ciała (powyżej 37⁰C)
• niewydolność serca
• złogi blaszki miażdżycowej
• stany popromienne

Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa

Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa zalecana jest jako podstawowa metoda leczenia obrzęków limfatycznych. W skład postępowania wchodzi manualny drenaż limfatyczny, bandażowanie nazywane również kompresoterapią, pielęgnacja skóry oraz ćwiczenia stymulujące odpływ limfy.

Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa ukierunkowana jest na poprawę stanu funkcjonalnego pacjenta, a przez to również jakości jego życia. Możliwe jest to dzięki redukcji obrzęku, poprawie zakresów ruchomości, a także redukcji istniejących zwłóknień w obrębie tkanek.

Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa składa się z dwóch, następujących po sobie faz:

• I faza (intensywna) – ukierunkowana na maksymalną redukcję obrzęku. W trakcie trwania tej fazy terapia wykonywana jest codziennie (manualny drenaż limfatyczny, bandażowanie, ćwiczenia). Czas trwania fazy intensywnej zależny jest od stopnia zaawansowania obrzęku i trwa do momentu kiedy większa redukcja obrzęku jest już niemożliwa.

• II faza (utrwalająco-optymalizująca) – ukierunkowana na utrzymanie efektów terapii z fazy intensywnej. Faza druga obejmuje przede wszystkim automasaż, ćwiczenia stymulujące odpływ limfy, a także kompresoterapię. Czas trwania fazy utrwalająco-optymalizującej najczęściej obejmuje całe życie, co jest wynikiem przewlekłego charakteru obrzęków. Ostatnim ale równie istotnym aspektem tej fazy jest profilaktyka, której należy przestrzegać w celu minimalizowania ryzyka obrzęku.

Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa

1. Manualny drenaż limfatyczny

2. Kompresoterapia (bandażowanie)

W zależności od fazy (I bądź II) kompresoterapia opiera się na wielowarstwowym bandażowaniu lub na gotowych materiałach uciskowych.

• Faza I – kompresoterapia bandażowa
  

Kompresoterapia bandażowa wykorzystuje opatrunki wielowarstwowe, które wpływają na redukcję filtracji kapilarnej, pobudzenie pompy mięśniowej, przesunięcie zalegającego płynu, a także niszczenie zwłóknień w tkankach, co docelowo redukuje obrzęk.

Bandażowanie odbywa się zgodnie z metodyką:

1. pierwsza warstwa zakładana jest bezpośrednio na skórę (umyta i osuszona) – bawełniany rękaw
2. dłoń lub stopa bandażowane są dodatkowo, z uwzględnieniem każdego palca osobno
3. drugą warstwę stanowią miękkie bandaże z waty, które zakładane są na pierwszą warstwę
4. trzecią warstwę stanowią bandaże o niskim stopniu rozciągliwości, które nakładane są w zachowaniem zasady stopniowania ciśnienia (im bardziej proksymalnie tym mniejsze ciśnienie)
5. poszczególne warstwy mocowane są przy użyciu plastrów

• Faza II  - gotowe materiały uciskowe

Kontynuacją kompresoterapii z fazy I są gotowe materiały uciskowe, pod postacią pończoch bądź rękawów. Najistotniejszą rzeczą jest prawidłowy wybór oraz indywidualny dobór materiałów do stanu i potrzeb pacjenta. Materiały te powinny wykonane z dobrych jakościowo materiałów oraz mieć odpowiednio dobraną klasę ucisku (muszą wywierać odpowiednie ciśnienie).

3. Ćwiczenia stymulujące układ limfatyczny

Ruch jest bardzo istotnym czynnikiem, wspomagającym naturalny drenaż limfatyczny. Dlatego też aktywność fizyczna stanowi nieodłączny element terapii przeciwobrzękowej. Ćwiczenia dobierane są indywidualnie do stanu pacjenta, ale istnieje kilka zasad, których należy przestrzegać:

• brak lub niewielki opór zewnętrzny
• regularne przerwy (nie wolno doprowadzać do przegrzania organizmu)
• unikać wysiłku maksymalnego
• formy ruchu dobrane do potrzeb pacjenta (ruch powinien sprawiać przyjemność i radość – pozytywny wpływ ćwiczeń na psychikę pacjenta)
• aktywność uzupełniania o ćwiczenia oddechowe (wytwarzanie ujemnego ciśnienia w klatce piersiowej pobudza transport limfy)

4. Kompresja pneumatyczna (BOA)

Uzupełnieniem prowadzonej terapii może być masaż pneumatyczny, wykonywany przez urządzenia wyposażone w mankiety, które rytmicznie wypełniają się powietrzem. Tego typu masaż, zwłaszcza u pacjentów z usuniętymi węzłami chłonnymi, powinien być poprzedzony manualnym drenażem limfatycznym. 

5. Pielęgnacja skóry

Niezwykle ważnym elementem w leczeniu obrzęku limfatycznego jest prawidłowa pielęgnacja skóry. Poza stosowaniem odpowiednich kosmetyków (o kwaśnym pH), które mają za zadanie nawilżenie, jednocześnie nie natłuszczając skóry. Kosmetyki te pozwalają na bezpieczne używanie materiałów uciskowych, tworząc pewnego rodzaju warstwę ochronną.

Pielęgnacja skóry polega również na unikaniu sytuacji ryzykownych, ponieważ każde uszkodzenie warstwy skóry (zadrapanie, ukąszenie czy przerwanie ciągłości) grozi ryzykiem narastania obrzęku.

Reklama

Profilaktyka dla osób zagrożonych obrzękiem

Pacjenci z obrzękami lub znajdujący się w grupie ryzyka (osoby po usunięciu węzłów chłonnych) powinny przestrzegać zasad profilaktyki, której celem jest utrzymanie produkcji limfy na możliwie niskim poziomie, a także niedopuszczenie do uszkadzania naczyń limfatycznych.

Profilaktyka wymaga znajomości czynników szkodliwych, które mogą prowokować wystąpienie obrzęku, a są nimi:

• nadmierny wysiłek fizyczny (unikać obciążeń maksymalnych, zalecane są przerwy w treningu)
• przeciążenia w wyniku pracy zarówno zawodowej jak i w domu (w przypadku usunięcia węzłów chłonnych pachowych, należy unikać długotrwałych czynności wymagających uniesienia kończyn górnych)
• nadmierne przegrzanie organizmu (sauna, gorąca woda, słońce)
• przerwanie ciągłości skóry (ukłucie owada, ugryzienie, iniekcje)
• odmrożenia
• zbyt ciasna odzież i obuwie
• infekcje lokalne
• zabiegi operacyjne
• nadwaga

Autor: mgr Katarzyna Kumor, fizjoterapeuta

Bibliografia:

• Foldi M, Strobenreuther R, Podstawy manualnego drenażu limfatycznego, Wydawnictwo Medyczne Wrocław 2010.
• Pyszora A. Kompleksowa fizjoterapia pacjentów z obrzękiem limfatycznym. Medycyna Paliatywna w Praktyce 2010, Tom 4, 23-29.
• Szewczyk M.T., Cwajda-Białasik J. Kompresjoterapia w leczeniu obrzęku limfatycznego kończyn dolnych. W: Jawień A., Szewczyk M.T. (red.). Kompresjoterapia. Termedia, Poznań 2009: 131–134.