Hipoterapia - rehabilitacja przy udziale konia

Hipoterapia jest jedną z form terapii, w której wykorzystuje się leczniczy wpływ kontaktu ze zwierzęciem (w tym przypadku koniem) na poprawę funkcjonowania pacjenta. W Polsce pod pojęciem tym rozumie się wszystkie działania terapeutyczne związane z koniem oraz jazdą konną. Należy zaznaczyć, że jest to metoda uzupełniająca postępowanie lecznicze i nie może być stosowana jako jedyna forma terapii. W trakcie zajęć z hipoterapii, koń stanowi integralną część procesu terapeutycznego, podczas którego specjalnie przeszkolony terapeuta dobiera ćwiczenia indywidualnie do potrzeb danego pacjenta, aby osiągnąć jak najlepsze efekty. Zajęcia z hipoterapii są prowadzone na zlecenie lekarza. Jednak nie są one refundowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Zasady, według których funkcjonuje hipoterapia, zostały ustalone przez Polskie Towarzystwo Hipoterapeutyczne w 2002 r. Z biegiem lat normy te ulegały uzupełnieniu w celu jasnego określenia standardów, reguł, nakazów oraz wzorców postępowania.

Obecnie hipoterapia jest coraz chętniej stosowana, gdyż wpływa pozytywnie na sferę ruchową, psychiczną, emocjonalną, a także społeczną. Dodatkowym atutem jest fakt, iż do terapii mogą przystąpić zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe. Już podczas samego kontaktu z koniem, tj. dotykaniem go, przytulaniem itd. obserwuje się pozytywne efekty (np. poprawa nastroju, pozytywne nastawienie do terapii i innych osób). Ciepło ciała konia, a także rytmiczne ruchy podczas jazdy konnej wpływają na normalizację napięcia mięśniowego, a przez to swobodne i zamierzone ruchy pacjenta, które wcześniej sprawiały problem. Utrzymanie odpowiedniej pozycji ciała podczas jazdy na koniu przyczynia się do wzmocnienia mięśni posturalnych oraz eliminacji patologicznego ustawienia miednicy, kręgosłupa oraz obręczy barkowej. Jednym z najważniejszych aspektów terapeutycznych hipoterapii, jest fakt przenoszenia prawidłowych wzorców ruchowych z konia na pacjenta. Podczas stępu, na skutek odrywania i stawiania nóg przez konia oraz działającej naprzemiennej siły przyspieszania i hamowania, na ciało jeźdźca przenoszone jest około 110 impulsów w ciągu minuty. Przekazywane impulsy wymuszają ruchy do przodu i do tyłu, w górę i w dół oraz z boku na bok miednicy, a przez to całego ciała pacjenta. Ruchy te są analogiczne do ruchów człowieka podczas chodu. Dzięki temu hipoterapia stwarza niepowtarzalną okazję do doskonalenia chodu u osób, u których terapia tradycyjna nie przynosi w tym względzie pożądanych rezultatów lub jest niemożliwa do wykonania ze względu na stopień niepełnosprawności. Warto zaznaczyć, że również takie elementy jak samo ruszanie z miejsca czy też zmiana tempa chodu konia powodują konieczność przystosowania się pacjenta. Musi on tak skorygować swoją postawę, aby utrzymać równowagę. Elementy te kształtują więc koordynację ruchową oraz przyspieszają szybkość podejmowania decyzji i działań. Im szybsze ruchy konia tym szybciej pacjent musi zareagować. Odpowiednio dobrane ćwiczenia wplatane w standardową jazdę konną pozwalają na doskonalenie koncentracji, koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz zaangażowania w wykonywane czynności. Wielokrotnie zauważono, że pacjenci podczas hipoterapii chętniej wykonują ćwiczenia, które w czasie tradycyjnej terapii generują duże trudności. Podczas procesu leczenia najważniejsza jest motywacja pacjenta w dążeniu do poprawy swojego stanu zdrowia. Już sama obecność zwierząt (w tym przypadku konia), nie wspominając o pracy ze zwierzęciem, wpływa pozytywnie na nastrój pacjenta, podnosi jego samoocenę oraz wpływa korzystnie na doskonalenie komunikacji i budowanie relacji międzyludzkich oraz na poziomie człowiek-zwierzę. Jednym z elementów hipoterapii jest pielęgnacja konia oraz dbanie o jego komfort. Czynności te pozwalają na nawiązanie więzi ze zwierzęciem, nauczenie odpowiedniego dbania o zwierzęta oraz uwrażliwienie na ich potrzeby. Pacjenci uczą się samodzielności oraz odpowiedzialności za podejmowane decyzje.

Rodzaje hipoterapii

Nazwa hipoterapia odnosi się do różnych form terapii z udziałem konia. Forma dobierana jest indywidualnie do potrzeb pacjenta na podstawie rodzaju i stopnia niepełnosprawności. Decyduje o tym lekarz prowadzący w porozumieniu z zespołem hipoterapeutycznym. Dzięki temu możliwe jest odpowiednie ukierunkowanie terapii na potrzeby danej osoby i osiągnięcie pożądanych efektów terapeutycznych. Podstawową formą hipoterapii jest fizjoterapia na koniu. Polega ona na wprowadzaniu podczas jazdy konnej ćwiczeń fizycznych, niezbędnych do poprawy sprawności pacjenta. Wyróżnia się dwa modele fizjoterapii na koniu. Pierwszy z nich określany jest jako neurofizjologiczny. Skupia się on głównie na przekazaniu pacjentowi przez konia jak najbardziej prawidłowego wzorca chodu. Aby to osiągnąć należy odpowiednio dobrać wielkość i budowę konia oraz zadbać o to, aby koń poruszał się odpowiednim krokiem, podczas którego pacjentowi będą przekazywane impulsy stymulujące naturalny chód człowieka. Fizjoterapeuta podczas terapii pilnuje tego, aby pacjent zachował prawidłową pozycję ciała, to jest odpowiedniego ustawienia miednicy, kręgosłupa, obręczy barkowej, głowy. Ta metoda jest skierowana głównie do dzieci w wieku przedszkolnym. Drugi model – funkcjonalny – opiera się na koncentracji na poprawie bądź przywróceniu utraconych funkcji organizmu. Utrzymanie prawidłowej postawy ciała jest w tym przypadku mniej ważne, jednak nie jest wyłączne z terapii. Fizjoterapeuta w taki sposób dobiera ćwiczenia, aby jak najszybciej pacjent odzyskał utracone funkcje. Niekiedy, jako jedną z form hipoterapii wymienia się terapię ruchem konia. Kluczowym elementem jest przekazywanie impulsów od konia do pacjenta podczas jazdy konnej. W tym przypadku pacjent nie wykonuje dodatkowych ćwiczeń. Jedną z form, o której należy wspomnieć, jest tak zwana terapia kontaktem z koniem. Jest ona wykorzystywana w momencie, gdy niepełnosprawność danej osoby nie pozwala na wsiadanie na konia i skorzystanie z terapeutycznego ruchu tego zwierzęcia. Istotą tej formy jest nawiązanie emocjonalnej więzi pomiędzy pacjentem a koniem, która skutkuje ułatwieniem kontaktów międzyludzkich. Inną formą hipoterapii jest psychopedagogiczna jazda konna i woltyżerka. Jej celem jest usprawnianie intelektualne, poznawcze, emocjonalne i fizyczne pod kierunkiem pedagoga, psychologa lub terapeuty zajęciowego. Jazda konna osób niepełnosprawnych nie jest zaliczana do hipoterapii. Niemniej jednak przynosi efekty terapeutyczne podobne do tych, które osiąga się podczas zajęć hipoterapeutycznych. Wszystkie wymienione powyżej formy prowadzone są według nieco innych norm i skupiają się na innych aspektach niepełnosprawności pacjenta, a jednocześnie przeplatają się ze sobą.

Kto powinien korzystać z hipoterapii?

Z hipoterapii mogą korzystać zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe. Terapia z koniem wpływa korzystnie na osoby z różnym stopniem niepełnosprawności oraz z różnym jej rodzajem.

Jako główne wskazania do hipoterapii wyróżnia się:

• U dzieci:
  • Mózgowe porażenie dziecięce;
  • Minimalne uszkodzenia mózgu;
  • Choroby mięśni;
  • Stany po urazach czaszkowo-mózgowych;
  • Choroby i zaburzenia psychiczne;
  • Dzieci niewidome i niedowidzące;
  • Wady postawy, np. skoliozy;
  • Stany po amputacji kończyn;
  • Wady rozwojowe kończyn;
  • Zespoły genetyczne, np. zespół Downa;
  • Autyzm;
  • Przepukliny oponowo-rdzeniowe;
  • Zaburzenia emocjonalne;
  • Upośledzenie umysłowe;
  • Niedostosowanie społeczne;
  • Inne opóźnienia psychoruchowe, gdzie nie ustalono powodów ich powstania.

• Osoby dorosłe:
  • Stany po udarze mózgu;
  • Stany po urazach czaszkowo-mózgowych;
  • Stwardnienie rozsiane;
  • Schorzenia narządu ruchu;
  • Choroby i zaburzenia psychiczne;
  • Uzależnienia i inne patologie społeczne.

Należy pamiętać, że nie w każdym wypadku hipoterapia jest wskazana i możliwa do wykonania, a o doborze jej formy decyduje lekarz prowadzący. Przykładem może być mózgowe porażenie dziecięce, gdzie do hipoterapii nie kwalifikują się dzieci, które nie potrafią samodzielnie kontrolować głowy oraz samodzielnie utrzymywać pozycji siedzącej.

W przypadku stosowania hipoterapii istnieją również przeciwwskazania, które dzielą się na względne i bezwzględne. Jako główne przeciwwskazanie bezwzględne wymienia się alergię pacjenta na sierść, pot lub zapach konia. Równie istotna jest obecność niewygojonych ran oraz wzmożone ciśnienie śródgałkowe i odklejanie siatkówki. Przeciwwskazaniami bezwzględnymi są również choroby w fazie ostrej, choroby infekcyjne, podwyższona temperatura ciała, ale również zwichnięcia i podwichnięcia stawów biodrowych, niestabilność kręgów szyjnych, czy też brak umiejętności kontroli głowy i czynnej pozycji siedzącej. Aby terapia była skuteczna, pacjent powinien w niej uczestniczyć chętnie i aktywnie. Z tego względu hipoterapię wyłącza się z procesu leczniczego w przypadku nietolerancji jej przez pacjenta, która objawia się np. niepohamowanym lękiem przed koniem.

Przeciwwskazania względne (czyli takie, które ściśle określonych przypadkach i po podjęciu odpowiednich kroków zapobiegawczych mogą być pominięte) to:

• Upośledzenia umysłowe w stopniu głębokim;
• Padaczka;
• Zaburzenia mineralizacji kości;
• Hemofilia i inne skazy krwotoczne;
• Schorzenia okulistyczne;
• Dyskopatia;
• Utrwalone deformacje, zniekształcenia, przykurcze;
• Przepuklina oponowo-rdzeniowa, znajdująca się w odcinku lędźwiowym kręgosłupa.

Koń w hipoterapii

Aby koń został zakwalifikowany do uczestnictwa w hipoterapii musi charakteryzować się odpowiednimi cechami. Ważne jest, żeby koń był spokojny, ufny, przyjazny, łagodny, cierpliwy oraz tolerancyjny w stosunku do znanych sobie ludzi oraz całkiem obcych (np. pacjenci). Dzięki temu terapia przebiegać będzie w przyjemnej i przede wszystkim bezpiecznej atmosferze. Koń powinien chętnie uczestniczyć w zajęciach z hipoterapii. Niedopuszczalne jest, aby zwierzę wykazywało jakąkolwiek agresję w stosunku do pacjenta czy opiekunów. Do hipoterapii wybiera się konie, które są starsze niż 5 lat. Jest to uzasadnione tym, że w tym czasie można dokładnie ocenić zachowanie konia i określić jego cechy oraz przygotować go odpowiednio do pracy z pacjentami. Można wyróżnić rasy koni predysponowane do hipoterapii, tj. charakteryzujące się spokojem, uległością i inteligencją. Jednak nie można oceniać danego zwierzęcia tylko na podstawie rasy z jakiej pochodzi. Aby zakwalifikować go do hipoterapii musi on zostać oceniony indywidualnie oraz wykazywać predysponowane cechy. W relacji człowiek-koń najważniejsze jest posłuszeństwo zwierzęcia wobec swojego opiekuna. Koń, który jest nieposłuszny jest również nieprzewidywalny i nie można dopuścić go do pracy z pacjentem. Podczas szkolenia, jakie przechodzą konie zanim będą uczestniczyć w procesie terapeutycznym, są one przyzwyczajane m.in. do nierównomiernie rozłożonego ciężaru czy też gwałtownych i nieskoordynowanych ruchów na grzbiecie, różnego rodzaju dźwięków i krzyków, pracy z przyborami (np. kółka, piłki) itp. Oprócz charakteru i wyszkolenia równie ważna jest budowa ciała konia. Preferowana jest prostokątna budowa ciała, gdyż dłuższy grzbiet umożliwia wygodniejszy dosiad. Ze względu na fakt, że w większości przypadków jazda konna w hipoterapii odbywa się bez siodła, koń nie powinien być kościsty. Terapeutyczny chód konia charakteryzuje się miarowością, sprężystością oraz odpowiednią rytmiką. Należy pamiętać o tym, że zwierzę to wymaga odpowiedniej opieki. Musi mieć ono zapewnioną dostateczną ilość ruchu oraz godne warunki bytowe. Koń powinien znajdować się pod stałą opieką weterynaryjną, gdyż chore zwierzęta nie mogą być dopuszczone do pracy z pacjentem. Należy podkreślić, że zadbany koń chętniej podejmuje się swoich zadań.

Zespół terapeutyczny

Do zespołu hipoterapeutycznego należy lekarz prowadzący, wykwalifikowany hipoterapeuta, a także specjaliści w zależności od schorzenia pacjenta, np. fizjoterapeuta, pedagog, logopeda, neurolog, psycholog, ortopeda itd.

Aby zostać hipoterapeutą konieczne jest przejście kursu oraz zdanie egzaminu końcowego uprawniającego do wykonywania zawodu. Podstawową umiejętnością jest jazda konna, niezbędna do rozpoczęcia kursu. Na kurs składa się 10-dniowa sesja teoretyczna oraz 80 godzin zajęć praktycznych, po których odbywa się egzamin ustny dotyczący przygotowania programu rehabilitacyjnego dla konkretnego pacjenta. Hipoterapeuta, poza przygotowaniem teoretycznym i praktycznym, powinien charakteryzować się wrażliwością, ale jednocześnie stanowczością, zdolnością do empatii i zrozumienia oraz powinien być otwarty na problemy pacjenta. Dzięki umiejętności utrzymania dobrego kontaktu z pacjentem terapia będzie przebiegała sprawnie i w przyjemnej atmosferze. Hipoterapeuta może skutecznie i bezpiecznie pracować przez 7 godzin dziennie, w tym 4 godziny z pacjentem. Konieczne jest także posiadanie ubezpieczenia NNW i OC. Hipoterapeuta jest uprawniony do opracowywania programu hipoterapii dla konkretnego pacjenta na podstawie skierowania od lekarza i karty pacjenta oraz realizuje przyjęty program. Zobowiązany jest również do prowadzenia dokumentacji medycznej. Do obowiązków hipoterapeuty należy także prowadzenie zajęć w taki sposób, aby były one bezpieczne zarówno dla pacjenta, jak i konia oraz pozostałych obecnych osób.

Jak się przygotować do hipoterapii?

Pacjent powinien przede wszystkim zadbać o strój. Spodnie nie mogą w żadnym przypadku ograniczać ruchów, a także nie powinny zawierać twardych szwów czy pofałdowań. Ważne jest, aby górna część stroju pacjenta w miarę możliwości przylegała do ciała, ale również nie może krępować ruchów. Dzięki temu terapeuta będzie mógł ocenić pozycje ciała pacjenta i w razie potrzeby odpowiednio ją skorygować. Strój należy dopasować do panujących warunków atmosferycznych, gdyż zajęcia mogą odbywać się na zewnątrz. Zaleca się związanie długich włosów oraz o ile to możliwe zdjęcie okularów. Pacjent powinien usunąć z kieszeni twarde przedmioty np. klucze, telefon itd. W przypadku obuwia zaleca się buty sportowe lub ortopedyczne, natomiast koniecznie należy zdjąć ortezy. Pacjent przed przystąpieniem do zajęć musi mieć ważne ubezpieczenie NNW.

Jak wyglądają zajęcia z hipoterapii?

Przed przystąpieniem do zajęć pacjent powinien być poinformowany o charakterze zajęć oraz sposobie ich oddziaływania. W przypadku osób ze spastycznością kończyn dolnych, w niektórych przypadkach może być konieczne przeprowadzenie tradycyjnej terapii, która wpłynie na rozluźnienie mięśni oraz umożliwi przyjęcie odpowiedniej pozycji na koniu. Koń musi być dobrze dobrany do pacjenta, gdyż pozwoli to na generowanie i przekazywanie pacjentowi odpowiednich impulsów podczas jazdy konnej. O doborze odpowiedniego zwierzęcia decyduje waga oraz wysokość pacjenta. Terapia jest prowadzona 1 na 1, tzn. że jeden hipoterapeuta prowadzi zajęcia tylko z jedną osobą w tym samym czasie.

Zasadniczo zajęcia z hipoterapii można podzielić na trzy części.
W pierwszej pacjent nawiązuje kontakt z koniem, zaprzyjaźnia się z nim. W miarę możliwości pacjent uczestniczy w przygotowaniu konia do jazdy. Następnie wsiada na konia. W przypadku, gdy pacjent nie jest w stanie wsiąść na konia samodzielnie, stosowane są różnego rodzaju rampy, aby mu to ułatwić.
Wtedy rozpoczyna się druga część zajęć. Podczas jazdy konnej pacjent wykonuje zadane przez hipoterapeutę ćwiczenia samodzielnie bądź z drobną pomocą. Ćwiczenia te są indywidualnie dobierane do danego pacjenta i na bieżąco modyfikowane, jeśli zachodzi taka potrzeba. Mogą to być różnego rodzaju ćwiczenia fizyczne, logopedyczne, z uwzględnieniem integracji sensorycznej. W wielu przypadkach wykorzystywane są różnego rodzaju przybory, np. kolorowe piłki, obręcze itp. Dużą pomocą są lustra. Dzięki nim pacjent może zobaczyć pozycje swojego ciała na koniu i odpowiednio ją skorygować. Jazda konna zazwyczaj odbywa się bez siodła, aby pacjent lepiej odczuwał impulsy pochodzące od konia. Jednak niekiedy, ze względu na stan pacjenta, siodło jest konieczne. Terapia może być także prowadzona z utrzymywaniem przez pacjenta nóg w strzemionach lub bez nich. Czasem stosowane są specjalne pasy stabilizujące. Najczęściej pozycją wyjściową pacjenta na koniu jest „siad rozkroczny”, ale może być też stosowane leżenie na brzuchu z obejmowaniem konia ramionami oraz leżenie tyłem. Najczęściej do terapii wykorzystywany jest stęp, ale często wprowadzane są urozmaicenia w postaci przyspieszania, zwalniania, zmiany kierunku chodu itd. Istnieją również różne sposoby trzymania konia przez opiekuna np. za pomocą lonży czy lejców. Ma to wpływ na chód konia oraz jego zachowanie.
Ostatni, trzeci etap to wyciszenie pacjenta, poprzez przygotowanie konia do odpoczynku, np. szczotkowanie, karmienie. W niektórych przypadkach proces hipoterapeutyczny kończy się na samym nawiązaniu więzi z koniem, głaskaniu go, przytulaniu itd. Czasem największym sukcesem pacjenta jest dosiad konia. Istnieją również przypadki pacjentów, którzy nie mogą samodzielnie utrzymać odpowiedniej pozycji na koniu. W takiej sytuacji za pacjentem siedzi inny (współpracujący) terapeuta, który go podtrzymuje.

Zajęcia odbywają się w odpowiednio przystosowanym miejscu. Przede wszystkim powinno być ono znajome dla konia, oraz osłonięte przed osobami postronnymi. Hipoterapia może być prowadzona na wybiegu na zewnątrz budynku lub wewnątrz. Jest to uzależnione od warunków atmosferycznych, a także predyspozycji pacjenta. Zajęcia trwają najczęściej ok. 30 minut.

W zajęciach hipoterapii bierze udział hipoterapeuta, inny terapeuta, który spełnia zadanie pomocnika oraz osoba prowadząca konia. Każda z nich wypełnia określone zadania, które wpływają na efektywne i bezpieczne zajęcia, zarówno dla pacjenta, jak i dla konia.

Przykłady placówek hipoterapeutycznych

W Polsce funkcjonuje kilka placówek, gdzie prowadzone są zajęcia z hipoterapii. Należą do nich np.:

• Bydgoskie Towarzystwo Hipoterapeutyczne ,,Myślęcinek"
• Ośrodek Hipoterapii Fundacji Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym – Hipoterapia
• Centrum Rehabilitacji, Edukacji i Opieki TPD „Helenów”
• Fundacja i Stowarzyszenie Jeździeckie Osób Niepełnosprawnych ,,HIPPOLAND"
• Ośrodek Hipoterapii ,,HEJ, KONIKU!" Fundacji Pomocy Młodzieży i Dzieciom Niepełnosprawnym
• Fundacja na Rzecz Rozwoju Hipoterapii „Konie – Dzieciom”
• Ośrodek Hipoterapii Gospodarstwa Agroturystycznego „SOSNOWE”
• IKARION

Podsumowanie

Hipoterapia polega na terapii osób niepełnosprawnych z udziałem konia. Pozwala ona na poprawę funkcjonowania w sferze fizycznej, psychicznej, społecznej i emocjonalnej. Zajęcia z hipoterapii pozwalają na osiągnięcie znaczących efektów terapeutycznych, gdyż niejednokrotnie zauważono, że pacjenci chętniej wykonują ćwiczenia w obecności zwierząt (w tym przypadku koni). Należy podkreślić, że chód konia jest bardzo podobny do prawidłowego wzorca chodu człowieka. Dzięki impulsom przekazywanym przez konia siedzącemu na nim pacjentowi, możliwe jest doskonalenie chodu, którego nie udałoby się uzyskać innymi dostępnymi metodami. Aby koń został wybrany do hipoterapii musi spełniać określone warunki, m.in. usposobienie oraz odpowiednia budowa ciała. Hipoterapia to terapia indywidualna, na którą lekarz prowadzący musi wydać zgodę. Ta forma terapii wpływa korzystnie na pacjentów zarówno z niepełnosprawnością fizyczną, jak i intelektualną. Przebieg zajęć uzależniony jest od potrzeb pacjenta, np. fizjoterapia na koniu, czy wyłącznie kontaktem z koniem. Należy pamiętać, że do hipoterapii istnieje szereg przeciwwskazań, które dyskwalifikują pacjenta z tego typu zajęć, np. lęk przed koniem, czy alergia na sierść lub pot konia.

Autor: mgr Monika Olszówka
Bibliografia:

• pl.wikipedia.org/wiki/Hipoterapia
• "Hipoterapia. Fizjoterapia na koniu i przy koniu" Ingrid Strauß