Dogoterapia

Charakterystyka
Dogoterapia (inaczej kynoterapia) jest jedną z form pomocniczych w procesie rehabilitacji dzieci i dorosłych. Oparta jest na terapeutycznym wpływie bezpośredniego kontaktu osób niepełnosprawnych z psem. Pozwala na przywrócenie wcześniej utraconych, bądź wykształceniu nowych funkcji i zachowań w sferze fizyczne, edukacyjnej, psychicznej i społecznej. Należy zaznaczyć, że jest to element dodatkowy, wspomagający rehabilitację i nie może być stosowany jako jedyna forma terapii. Dogoterapia jest metodą coraz częściej wykorzystywaną w Polsce. Ma to związek z tym, że obecność psa podczas zajęć jest doskonałą motywacją do podejmowania wysiłku i spontaniczności. Pies wprowadza radość i poczucie bezpieczeństwa. Ze względu na swoje usposobienie zwierzę to akceptuje daną osobę taką, jaka jest, bez względu na niepełnosprawność ruchową czy psychiczną. Dogoterapia rozwija się w Polsce głównie dzięki działalności różnego typu stowarzyszeń i organizacji, które postawiły sobie za cel przeprowadzanie zajęć oraz rozpromowanie metody. Należy wspomnieć, że metoda ta nie jest w żaden sposób uregulowana prawnie, co oznacza, że nie ma jasnych przepisów regulujących kompetencje osoby prowadzącej zajęcia z psem, wyszkolenie samego psa, a także brak jest sformułowanej, ogólno przyjętej definicji dogoterapii. Niemniej jednak każda z organizacji posiada wewnętrzne przepisy określające dane standardy. Warto wspomnieć o klasyfikacji zajęć z psem przedstawionej przez australijską organizację Delta Society, która wyodrębnia dwa typy spotkań:

• AAA (ang. Animal Assisted Activity) – tego typu spotkania mogą być prowadzone przez osoby, które nie mają wykształcenia medycznego. Odbywają się one zazwyczaj w większych grupach, np. w obrębie domów opieki społecznej, ośrodków leczniczych, hospicjów. Warto wspomnieć, że zajęcia te nie odbywają się według przygotowanego scenariusza oraz nie prowadzi się dokumentacji medycznej. Czas trwania jest uzależniony od potrzeb pacjentów. Głównym celem wizyt jest umożliwienie kontaktu z psem. Przy tego typu spotkaniach wskazana jest częsta zmiana osób prowadzących i psów.
• AAT (ang. Animal Assisted Therapy) – zajęcia prowadzone są przez wykwalifikowanych terapeutów (lekarz, psycholog lub fizjoterapeuta). Zajęcia nastawione są na terapię danego pacjenta. Rzadko liczebność grup przekracza kilka osób. Terapia prowadzona jest według przygotowanego scenariusza, który dąży do osiągnięcia konkretnych, wcześniej ustalonych celów terapeutycznych. Jest to typowa dogoterapia, prowadząca do polepszenia funkcjonowania człowieka we wszystkich sferach życia. Czasem w ramach AAT wyróżnia się jeszcze AAE (ang. Animal Assisted Education), która skupia się wyłącznie na doskonaleniu zdolności ze sfery edukacyjnej.

Cele dogoterapii
Cele dogoterapii ustalane są indywidualne w zależności od dysfunkcji danego pacjenta. Niemniej jednak wśród nich wymienia się:

• Sfera fizyczna:
  • Usprawnianie funkcji małej i dużej motoryki;
  • Usprawnianie poczucia równowagi;
  • Usprawnienie koordynacji wzrokowo-ruchowej;
  • Zwiększanie swobody poruszania się na wózku inwalidzkim;
• Sfera edukacyjna:
  • Zwiększenie zasobu słownictwa;
  • Poznanie i utrwalenie pojęć z zakresu kształtów, kolorów, wielkości itp.;
  • Doskonalenie pamięci długo- i krótkotrwałej;
• Sfera psychiczna:
  • Podwyższenie samooceny;
  • Rozwijanie umiejętności koncentracji na jednej bądź wielu rzeczach;
  • Usprawnienie komunikacji werbalnej;
  • Obniżenie poczucia lęku oraz osamotnienia;
• Sfera społeczna
  • Ułatwienie nawiązywania kontaktów międzyludzkich, a także w relacji człowiek – zwierzę;
  • Zwiększenie aktywności w grupie;
  • Doskonalenie gotowości do podejmowania działań.

Głównym zadaniem dogoterapii jest wspomaganie ogólnego rozwoju dziecka, które jednocześnie uczy się właściwego postępowania ze zwierzęciem, dbania o niego i jego potrzeby itd.

Uczestnicy zajęć
Uczestnikami zajęć mogą być zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe. Przeciwwskazaniem nie jest również charakter niepełnosprawności. Ze względu na dobry wpływ zwierząt na zachowanie i reakcje pacjenta, można w taki sposób pokierować zabawą, aby wykonywał on ćwiczenia, do których do tej pory był niechętny. Wielokrotnie zauważono pozytywną zmianę podejścia pacjenta do pracy podczas terapii w momencie, gdy zadania były wykonywane wspólnie z psem lub w jego obecności. Dogoterapia przynosi bardzo dobre efekty terapeutyczne podczas pracy zarówno z osobami zdrowymi, jak i z różnym stopniem niepełnosprawności. Dlatego też w zajęciach mogą uczestniczyć osoby np.:

• Z porażeniem mózgowym;
• Z zespołem Downa;
• Z zanikiem mięśni;
• Z zaburzeniami rozwoju motorycznego;
• Z deficytami uwagi (ADHD);
• Z autyzmem;
• Upośledzonych umysłowo;
• Niestabilnych emocjonalnie itp.

Istnieją jednak również przeciwwskazania do uczestnictwa w dogoterapii. Głównym przeciwwskazaniem jest alergia na sierść psa. Rozwiązaniem tego problemu jest prowadzenie zajęć z psem, który zamiast sierści ma włosy. Z dogoterapii rezygnuje się także w przypadku, gdy pacjent zbytnio przywiązuje się do danego psa i ciężko znosi rozstanie ze zwierzęciem po zakończeniu zajęć. Konieczne jest także zaniechanie terapii z psem w momencie, gdy staje się on celem rywalizacji pomiędzy uczestnikami zajęć. Jeśli takie działania nie zostaną podjęte, może dojść do cofnięcia osiągniętych celów terapeutycznych, a w niektórych przypadkach pogłębienia dysfunkcji, zwłaszcza w sferze psychicznej. Terapeuta zobowiązany jest zwracać uwagę nie tylko na zachowanie pacjentów, ale także psa. Jeśli zauważy u niego niepokojące zachowania (np. wycofanie, unikanie kontaktu z pacjentem) wskazana jest zamiana psa na innego. Niekiedy pacjenci przejawiają lęk przed zwierzęciem. Jest to również przeciwwskazaniem do dogoterapii, chociaż w niektórych przypadkach ta forma terapii może być stosowana do pozbycia się fobii u pacjenta. Terapia rozpoczyna się od oswojenia danej osoby z obecnością psa oraz przekonania jej, że to konkretne zwierze jest bezpieczne i przyjazne. Niekiedy obserwuje się przełamanie strachu już na pierwszych zajęciach.

Pies jako pomocnik terapeuty
Pies stanowi pomoc dla terapeuty podczas prowadzonych zajęć. Staje się bodźcem dla pacjenta do wykonywania ćwiczeń. Odpowiednio przeszkolony terapeuta potrafi sprytnie wpleść zadania w zabawę ze zwierzęciem. Dzięki temu pacjenci chętniej wykonują dane zadania poświęcając im całą swoją uwagę. Pies może wykonywać ćwiczenie razem z pacjentem lub stanowić nagrodę za jego wykonanie. Mowa tu o głaskaniu psa lub jego nakarmieniu po poprawnym wykonaniu danej czynności. Pies, który bierze udział w dogoterapii musi być odpowiednio wyszkolony. Nie bez znaczenia jest także rasa. Preferowane są psy czystej rasy, z rodowodem. Dzięki temu możliwe jest prześledzenie jego drzewa genealogicznego oraz przewidywanie jego zachowań na podstawie ogólnej charakterystyki rasy. Aby pies spełniał swoją rolę podczas prowadzonych zajęć, w żaden sposób nie może przejawiać agresji, dominacji, lęku czy tez nadpobudliwości. Natomiast niezbędne są takie cechy jak: bezwzględne posłuszeństwo wobec opiekuna, uległość, zrównoważenie oraz łatwość uczenia się. W około 7-8 tygodniu życia wybrany szczeniak poddawany jest testom predyspozycji przeprowadzanym przez szkoleniowca lub behawiorystę. Po przyprowadzeniu szczeniaka do domu konieczne jest budowanie silnej więzi z właścicielem-terapeutą. Od małego pies jest przyzwyczajany do kontaktu z dużą ilością różnych bodźców oraz ukierunkowaną zabawę. Konieczne jest także nauczenie psa odpoczywania (które jest wykorzystywane np. podczas zajęć) oraz umiejętności skupienia na przewodniku. Po szkoleniu, aby uzyskać możliwość pracy z psem podczas zajęć, musi on przejść specjalny test. Psy pracujące już w dogoterapii również powinny być poddawane, najlepiej raz w roku, testom określającym ich posłuszeństwo oraz akceptację osób obcych. Pies powinien także być przez cały czas pod kontrolą weterynarza. W dogoterapii może pracować tylko pies, który jest zdrowy, sprawny, czysty i zadbany.

Do pracy z ludźmi preferowane są psy rasowe, charakteryzujące się przede wszystkim łagodnością, miłym usposobieniem, a także miękką sierścią/włosami. Dlatego też do najczęściej wybieranych do szkolenia na psów-terapeutów należą np.:

• Labrador Retriver
• Golden Retriver
• Berneński Pies Pasterski
• Syberian Husky
• Alaskan Malamute
• Cavalier king charles spaniel

Oczywiście możliwe jest również odpowiednie wytresowanie mieszańca. Jednak wtedy istnieje większe prawdopodobieństwo, że dany pies zachowa się w jakieś sytuacji w nieprzewidziany sposób.

Terapeuta
Terapeuta prowadzący zajęcia z dogoterapii (kynoterapeuta) musi posiadać odpowiednie cechy charakteru. Należą do nich np. empatia i otwartość na innych ludzi, obiektywizm, odporność psychiczna, entuzjazm, ale także ciepło i wyrozumiałość. Dobry terapeuta cechuje się także silną osobowością, niezbędną do pracy z psem. Duże znaczenie mają umiejętności interpersonalne, czyli np. otwartość, akceptacja, zaufanie oraz umiejętność komunikacji z drugą osobą. Dobry terapeuta potrafi w taki sposób pokierować zabawą, że w dokładny sposób zrealizowany zostanie założony scenariusz zajęć. Dzięki temu osiągane są konkretne efekty fizyczne, psychologiczne i społeczne.

W lipcu 2010 roku weszło w życie rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 roku w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. z dnia 17 maja 2010 r.) dotyczące zawodu kynoterapeuty. Według rozporządzenia należy on do grupy „technicy i inny personel średni” o kodzie 323007. Oznacza to, że aby zostać kynoterapeutą nie jest konieczne posiadanie wyższego wykształcenia w zawodach medycznych bądź psychologii, chociaż jest to preferowane. Konieczne jest natomiast ukończenie dwuletniego kursu kynoterapii. Po uzyskaniu tytułu możliwe jest samodzielne prowadzenie zajęć układanie programu zajęć na podstawie zlecenia lekarza, a także nadzorowanie pracy wolontariuszy (pierwszy etap szkolenia) i dokonywanie selekcji psów terapeutycznych. W przypadku specjalistów, którzy uzyskali tytuł kynoterapeuty (np. lekarzy), poza wcześniej wspomnianymi uprawnieniami, mogą oni diagnozować i udzielać zaleceń terapeutycznych w zakresie swojej dziedziny.

Zajęcia dogoterapii
Zajęcia dogoterapii mogą być prowadzone w każdym miejscu, gdyż dzięki różnego rodzaju przyborom możliwe jest dostosowanie ćwiczeń i zadań dla pacjenta i psa. Jako przybory wyróżnia się np. kolorowe piłeczki, miseczki, łyżeczki, platformy, skakanki, linki, folie i wszelkiego rodzaju inne rzeczy, które mogą pobudzić wyobraźnię i ułatwić „przemycenie” do zabawy koniecznych do wykonania ćwiczeń. W przypadku zadań jedynym ograniczeniem jest wyobraźnia kynoterapeuty. Ćwiczenia mogą być tak aranżowane by pacjent miał wrażenie, że wykonuje je razem z psem. Innym typem ćwiczeń jest sytuacja, gdy pacjent po wykonaniu zadania może w nagrodę nakarmić psa. Powszechne są również ćwiczenia, gdzie efekty terapeutyczne uzyskiwane są już poprzez samo zajęcie się psem, tzn. głaskanie, czesanie, pojenie itd. Zajęcia dogoterapii trwają około 45 minut, a prowadzone są zazwyczaj raz w tygodniu lub dwa razy w miesiącu. Na początku następuje przywitanie z psem, potem przeprowadzane są ćwiczenia, a na końcu terapeuta poleca wykonanie zadań uspokajających i wyciszających oraz pożegnanie z psem. Wykonywane ćwiczenia można podzielić pod względem celów terapeutycznych na:

• Ćwiczenia ze sfery fizycznej:
  • Poprawa zdolności manualnych np. karmienie psa łyżeczką, odpinanie i zapinanie smyczy, nalewanie wody z butelki do miski, zbieranie rozrzuconych rzeczy np. miseczek;
  • Poprawa sprawności ruchowej np. przechodzenie przez materiałowy tunel za lub przed psem, przechodzenie nad i pod psem, przeskakiwanie przeszkód razem z psem, rzucanie psu smakołyków lub zabawek;
• Ćwiczenia ze sfery psychicznej np. głaskanie psa, jego czesanie, przytulanie, słuchanie miarowego oddechu czy bicia serca psa, układanie się psa na plecach osoby leżącej, naśladowanie psich zachowań;
• Ćwiczenia ze sfery edukacyjnej np. wskazywanie i liczenie części ciała psa oraz wskazywanie ich u siebie czy innej osoby, określanie do czego służy dany przedmiot, dobieranie przedmiotów w pary pod względem kolorów, kształtów czy wielkości. Nagrodą za dobrą odpowiedź jest np. nakarmienie psa lub spacer z nim po sali;
• Ćwiczenia ze sfery społecznej np. zajmowanie się psem wraz z inną osobą, wspólne wykonywanie ćwiczeń.

Należy pamiętać, że kynoterapeuta sam dobiera ćwiczenia oraz ich trudność w zależności od pacjenta i jego niepełnosprawności, a także wielu innych czynników.

Organizacje zajmujące się dogoterapią w Polsce
W Polsce pojawia się coraz więcej organizacji i stowarzyszeń oferujących zajęcia dogoterapii. Ze względu na fakt, iż dogoterapia nie jest uregulowana prawnie, każda z organizacji ustala własne, nieco inne normy i programy prowadzonej terapii. Na terenie całej Polski można wymienić takie organizacje jak:

• Fundacja Przyjaźni Ludzi i Zwierząt CZE-NE-KA (Warszawa);
• Fundacja Pomocy Osobom Niepełnosprawnym PRZYJACIEL (województwo mazowieckie);
• Fundacja DOGTOR (Trójmiasto);
• Fundacja Razem na Świecie (Nowy Sącz);
• Fundacja Mały Piesek Zuzi (Poznań);
• Stowarzyszenie Terapii Wspomagającej ALTERII (Kraków);
• Fundacja Canituus (Lublin);
• Stowarzyszenie Zwierzęta Ludziom (Warszawa).

Podsumowanie
Dogoterapia jest jedną z najczęściej stosowanych metod uzupełniających rehabilitacje z wykorzystaniem zwierząt. Podczas zajęć pacjent wykonuje ćwiczenia wspólnie z psem lub w jego obecności, co daje mu motywację oraz otwiera na kontakty z innymi ludźmi. Dogoterapia przynosi bardzo dobre efekty terapeutyczne w pracy z osobami z różnym rodzajem i stopniem niepełnosprawności, doskonaląc ich umiejętności z zakresu sfery fizycznej, psychicznej, edukacyjnej czy też społecznej. Zajęcia prowadzone są przez przeszkolonego terapeutę, który poprzez zabawę potrafi przeprowadzić odpowiednie ćwiczenia. Pies jest odpowiednio wyselekcjonowany i przeszkolony w taki sposób, aby był przyjazny dla pacjentów i jednocześnie bezwzględnie posłuszny wobec terapeuty. Pies nie ocenia pacjentów bezwarunkowo akceptując ich wszystkie wady i zalety. Dlatego też sami zainteresowani bardzo chętnie uczestniczą w tego typu zajęciach, często wykonując z radością i zaangażowaniem nawet najtrudniejsze zadania.

Autor:
mgr Monika Olszówka